Een hele mooie Nederlandse ervaring in Coimbra

De vorige zomer van 4 tot en met 10 september (2016) zijn wij naar Coimbra gegaan om deel te nemen aan een intensieve Nederlandse zomercursus op de vermaarde en antieke Universiteit van Coimbra. Wij waren 30 studenten uit Italië, Portugal, Spanje, Turkije, Israël. Bijna alles was door de Taalunie betaald. Elke student moest ouder dan 18 jaar zijn en een A2 niveau hebben. Op de dag van aankomst hebben wij de universiteit en Museu da Ciência bezocht. Op die eerste avond hebben we een welkomstdiner gehad. Wij hebben in een hostel in het centrum van Coimbra gelogeerd. Het thema van deze cursus was lied en gedicht. Wij hadden drie docenten: Lisbet Winkelmolen werkte met poëzie: elke dag koos zij een onderwerp en wij hebben verschillende gedichten geanalyseerd over dit onderwerp, Eveline de Bruin werkte met liederen: wij hebben ook zelf stukjes van liedjes geschreven. Elke dag hebben wij verschillende lessen gehad: de eerste was de taalgymnastiek met de docente Antoinet Brink. Deze bestond uit: liederen, intonatieoefeningen en dansen. ’s Avonds waren wij vrij en wij wandelden rond in het centrum van Coimbra. De laatste twee dagen kwam een andere docent: Arthur Verbiest en hij heeft lessen over Nederlandse rapmuziek gegeven. De lessen waren in het Nederlands maar de docenten praatten niet zo snel zo deze cursus was een fantastische kans om de taal te leren in een dynamische manier en om onze geesten te vergroten want wij hebben nieuwe mensen, hun culturen en ook en zelfs de Portugese tradities gekend. Wij gingen ook naar Vila Pouca de Beira waar het huis van een Nederlandse dichter, Gerrit Komrij, is. Daar heeft de biograaf Arie Pos sommige gedichten van Komrij gelezen. Daarna hebben wij in de tuin een concert van Arie Pos en Eveline gevolgd. Het was spannend. De laatste dag hebben we een presentatie gedaan ook met onze docenten. Eveline de Bruin heeft een concert gespeeld. Wij, in groepen van twee, hebben een gedicht gedeclameerde. Tijdens de week hebben wij het gedicht geleerd en de docenten hebben ons geholpen met de intonatie.
Een grote dank gaat aan de Taalunie en aan onze docenten die ons de mogelijkheid hebben gegeven om deze stimulerende ervaring te beleven. Een dank ook aan de heel beschikbare docenten van de cursus die altijd klaar voor ons stonden en actief meededen en dank aan alle mensen van de plaats die ons thuis hebben laten voelen. We hopen ze allemaal weer snel te zien.
Palmina Pastore e Alessandro Crisci
Università degli studi di Napoli “L’Orientale”

Tijdens het eerste semester van het vierde jaar van mijn studie Taal- en letterkunde: Engels-Spaans aan de KULeuven, ging ik op Erasmus naar de Universidad Complutense te Madrid. Aan deze universiteit, kwam ik te weten dat er zoiets bestaat als ‘student-assistent’ voor de docent Nederlands. Na even getwijfeld te hebben, besloot ik dat ik deze kans echt niet kon laten liggen.

Als student-assistent was ik verantwoordelijk voor de conversatielessen voor de studenten Nederlands. De studenten hadden nog nooit eerder Nederlands gestudeerd, dus we begonnen vanaf nul. Elke week was er een les over een ander thema: eten en drinken, kledij, de weg vragen, enz. Ook werden bepaalde aspecten van de Nederlandse en Vlaamse cultuur besproken: eetgewoontes, verjaardagen, de eindejaarsperiode, Sinterklaas, enz. Ik probeerde de studenten zo veel mogelijk zelf te laten spreken, onder andere door het voeren van dialoogjes of het stellen van vragen. Op het einde van elke lessen luisterden we meestal naar een liedje in verband met het thema van die les.
Ik vond deze studentenjob een ideale manier om zelf eens te kunnen ervaren hoe het eraan toegaat “achter de schermen” van een universiteit. Zo heb ik niet enkel les gegeven, maar ook artikels geschreven voor MediterraNed en een artikel nagekeken voor de docent Nederlands.
Een van de meest fascinerende aspecten van deze job was dat ik als buitenstaander naar mijn eigen moedertaal moest leren kijken. Ik ben altijd al enorm gefascineerd geweest door taal en door mijn studie ben ik ook veel met taal bezig. Ik studeer echter geen Nederlands, waardoor ikzelf ook veel heb bijgeleerd dit semester. Ik was zelf verbaasd over hoe vaak ik bepaalde regels moest opzoeken omdat ik ze zelf eigenlijk niet kende. De regels voor verkleinwoorden, het verbuigen van adjectieven en de woordvolgorde kon ik uiteraard allemaal zonder problemen toepassen, maar ik kon ze eigenlijk niet uitleggen.
Ook het van het culturele aspect van het lesgeven heb ik echt genoten. Elke week probeerde ik een klein stukje cultuur te incorporeren in de les. Hierdoor leerden de studenten niet alleen meer over de Vlaamse cultuur, maar ik leerde dankzij hen ook meer over de Spaanse cultuur.
Deze job heeft me ook doen beseffen dat het doceren van een taal echt geen gemakkelijke opdracht is. Ten eerste moet je de taal echt tot in de puntjes beheersen en begrijpen om ze op een duidelijke manier te kunnen overbrengen aan de studenten. Ten tweede moet je zelf ook kunnen aanvoelen wat de noden zijn van de klas en van de individuele studenten. Soms merkte ik dat bepaalde aspecten toch moeilijker bleken dan gedacht; zo probeerde ik bijna elke week heel kort de getallen en de uitspraak te herhalen. Ook leert niet iedereen op hetzelfde tempo, waardoor het soms wat wikken en wegen was om te weten aan welk tempo ik het beste les kon geven. Gelukkig kon ik altijd rekenen op de tips van María José bij het voorbereiden van mijn lessen.
Al bij al vond ik deze ervaring echt wel de moeite waard. Ik heb heel erg veel bijgeleerd en ik heb ook ervaring kunnen opdoen. Het is de ideale studentenjob voor iedereen met een interesse in taal en het onderwijzen van taal. Het was ook heel erg fijn om te zien hoe de studenten vorderingen maakten. Ik hoop dan ook dat ik de studenten enthousiast heb kunnen maken voor de Nederlandse taal.

Laatstejaarsstudente Elien Verheye van de Arteveldehogeschool in Gent, België, deed gedurende de maanden april en mei een stage aan de Universidad Complutense de Madrid. In volgend verslag beschrijft zij wat ze gedaan heeft en wat haar ervaringen waren.

Ik studeer secundair onderwijs: geschiedenis en Nederlands en zit in mijn laatste jaar. Als laatste deel van mijn stage gaf ik vijf weken les aan de UCM in Madrid, een enorm leuke ervaring! Mijn takenpakket bestond er onder meer uit om de lessen mondelinge conversatie voor mijn rekening te nemen. Zo bracht ik de studenten ook heel wat Nederlandse en Vlaamse cultuurkennis bij. Tijdens de lessen had ik het over de bekende musea, Vlaamse Primitieven, Bosch, en tal van andere schilders. Ook Nederlandstalige muziek kwam aan bod en er werd tevens van poëzie genoten.

Daarnaast stoomde ik ook nog de twee geselecteerde studenten klaar voor een zomercursus in Portugal, georganiseerd door MediterraNed. We analyseerden poëzie, schreven poëzie in tal van creatieve vormen en luisterden veel muziek. De studenten waren enorm enthousiast en werkten heel goed mee.

Vervolgens catalogiseerde ik ook boeken in de faculteitsbibliotheek. Het aantal aan Nederlandstalige boeken verbaasde me. Een mooie collectie die zowat alle must-reads uit de Nederlandstalige literatuur bevat.

Om mijn stage af te sluiten gaf ik voor de studenten Nederlands een rondleiding in het Prado. Ik gidste iedereen door de afdeling van de Vlaamse Primitieven, Bosch, Rubens en Brueghel. Een interessante en cultureel verantwoorde uitstap was het zeker.

Ik heb enorm genoten van deze stage. Het is zo fijn om te zien hoe mensen die helemaal geen band hebben met het Nederlands, toch zo sterk geïnteresseerd zijn in de taal en de cultuur. Het was mij een ware eer om les te mogen geven aan de universiteit. Bedankt aan alle studenten voor het enthousiasme en zeer zeker ook aan Maria José voor alle hulp en de ervaring die ik mij niet beter had kunnen wensen!

Hallo, mijn naam is Elien Segers, laatstejaarsstudente lerarenopleiding Nederlands-geschiedenis aan de Arteveldehogeschool in Gent, België en ik kreeg de kans om twee maanden stage te lopen aan de Universidad Complutense de Madrid. Mijn stage-opdrachten focusten vooral op het lesgeven zelf, maar er kwamen ook andere zaken bij kijken.
Ik gaf wekelijks conversatielessen aan de studenten Nederlands, wat ik een erg leuke opdracht vond! We werkten rond verschillende thema’s en gaandeweg kon ik echt merken dat het niveau van de studenten verbeterd was, iets wat enorm veel voldoening gaf! Je kon ook echt merken dat de studenten gemotiveerd en geïnteresseerd waren en dat maakte het natuurlijk extra fijn! Ook probeerde ik om in elke les een aantal voorbeelden van de Belgische cultuur te stoppen, om zo de studenten ook kennis te laten maken met België.
Op het einde van mijn periode in Madrid mocht ik dan het mondeling tentamen opstellen en afnemen, en hier zag ik pas hoe hard alle studenten gewerkt hadden en hun niveau was echt enorm verbeterd! Dit is voor mij een van de mooiste complimenten die bewijzen dat mijn lessen echt hun nut hadden!

Naast de wekelijkse lessen, bereidde ik ook nog enkele studenten extra voor op de zomercursus van MediterraNed. Tijdens deze zomercursus zou er vooral rond poëzie en muziek gewerkt worden en dus focusten mijn lessen hierop. De studenten kregen zo een snelcursus Nederlandstalige muziekgeschiedenis, leerden belangrijke begrippen kennen rond muziek … Voor het deel rond poëzie startten we met een algemene inleiding maar daarna gingen we vooral zelf aan de slag en de studenten maakten onder andere een elfje en een krantengedicht. Samen schreven we ook een kleurgedicht.

Omdat een van de onderwerpen waarrond ik les gaf over cultuur en musea ging, bereidde ik ook een museumbezoek voor. Samen met de studenten gingen Maria José en ik samen naar een tentoonstelling rond Magritte, 

Dalì en Duchamps. Ik maakte voor de studenten een Nederlandstalige brochure met tips en info, die ze thuis al eens konden bekijken. In het museum zelf kregen de studenten zelf wat tijd om de tentoonstelling op hun eigen tempo te doorlopen, met behulp van mijn brochure en een Spaanse audiogids. Zowel voor mij als de studenten was het leuk om eens een schoolse opdracht buiten de klasmuren te doen!

Tijdens mijn stageperiode viel ook de Dia de las lenguas y letras, een dag waarop er allerlei activiteiten georganiseerd werden op en rond de faculteit die te maken hadden met literatuur en taal. Zo was er ook het 'Poema Gigante', een lange rol van meer dan 75m waar in elke taal gedichten op konden worden geschreven. Samen met enkele studenten zorgden wij voor de gedichten bij de Nederlandse en Belgische vlag. Persoonlijk vond ik dit een enorm leuk initiatief waarvan ik hoop dat het ook in België navolging krijgt!

Gedurende mijn periode in Madrid werkte ik intensief samen met Maria José en de studenten Nederlands en ik zou hen allemaal hierbij nog eens willen bedanken om mijn stage onvergetelijk te maken! Ik heb er enorm van genoten en raad iedereen deze ervaring aan!

Nel 1963, quando finì di scrivere Nooit meer slapen (Alla fine del sonno, traduzione di Claudia Di Palermo), Willem Frederik Hermans aveva quarantaquattro anni e circa venti anni di troppo.
Come succede con gli scrittori dalla vocazione imperiosa, la costruzione del romanzo non rispondeva a un piano premeditato, ma a un calcolo tanto istintivo quanto ferreo, come chi risolve in breve tempo una sommatoria complessa saltando gli ultimi passaggi: non si può dire né che indovini né che determini. Si può paragonare però a quelle moderne tende da campo che trovano da sé il modo di sfruttare il vento per aprirsi in un solo slancio. Giusto il tempo di sviluppare un solo tema e una sola azione drammatica.
Al contrario di certi giochi di ruolo questo romanzo non è adatto a un pubblico di età compresa tra i 2 e i 99 anni. Lo possono leggere i ragazzi della maturità, i neolaureati e i dottorandi. Io, che sono un neolaureato, l'ho letto per caso al momento giusto, cioè quando un romanzo vale da ammonimento; e questo significa che è già troppo tardi.

Nel 1961 Hermans tornò da una spedizione scientifica nel Finnmark, estrema regione della Norvegia. Con fiuto da bematista e con almeno vent'anni di scrittura alle spalle capì che, per rendere efficace l'azione drammatica, non poteva proiettare in una narrazione autobiografica la sua esperienza di quarantenne, e con essa motivazioni, aspettative e ambizioni proprie di quell'età. Preferì personificarle nel venticinquenne Alfred Issendorf, geologo olandese non ancora ingabbiato in una carriera, ma deciso a marcare a fuoco il suo ingresso nella scienza attraverso una scoperta portentosa:

Non voglio trovare pietre che qualcun altro ha già messo in una scatolina. Anzi, non voglio trovare pietre che siano già state sulla Terra. Più di ogni cosa desidererei trovare un meteorite, un frammento proveniente dal cosmo e vorrei che fosse composto di una materia mai rinvenuta sulla Terra. La pietra filosofale, o quantomeno un minerale a cui verrà dato il mio nome: Issendorfite.

L'ipotesi è tanto affascinante da nasconderne ad Alfred la palese bizzarria: come proverà a spiegare Arne, suo primo compagno di viaggio (gli altri sono Qvigstad e Mikkelsen), il Finnmark è bucherellato di crateri per ragioni meno aliene e più terrestri. Ma Alfred è un ragazzo ambizioso che nonostante gli studi universitari non ha perso l'ingenuità impacciata di chi non è in grado di valutare la portata reale del proprio talento. Su di lui pesa anche un modesto complesso edipico che Hermans rende invisibile e pervasivo. Ogni pensiero di Alfred sembra sottoposto a un leggero spostamento ed esprimersi in frasi di solida banalità che, a una seconda lettura, rivelano cedevoli incongruenze. (Faccio uno zoom della precedente citazione: «Anzi, non voglio trovare pietre che siano già state sulla Terra»).
La storia ci viene presentata attraverso la prima persona di Alfred, sia per restituirci la strisciante, a volte comica assurdità della vita mentale («Tranne per la rete che lo ha pescato, la padella, la margarina, e i fiammiferi per accendere il fuoco, questo pesce non deve nulla alla civiltà»), sia soprattutto per condurre un esperimento narrativo: è affidabile la verità che un aspirante scienziato vuole comunicarci, se proprio uno scienziato sa bene che non è possibile osservare e al tempo stesso fare parte dell'esperimento?

Dieci anni dopo Alla fine del sonno, Hermans lasciò i Paesi Bassi per stabilirsi a Parigi. Da questo momento divenne uno scrittore a tempo pieno, dopo aver condotto un'attività parallela prima come lettore e poi come professore di geografia fisica presso l'università di Groningen. Ci furono guai con gli altri docenti. Ancora oggi la questione non è priva di punti oscuri. Hermans, che diceva che scrivere un romanzo è «wetenschap bedrijven zonder bewijs», è svolgere attività scientifica senza averne le prove, abbandonò l'incarico ma non la pratica. Negli anni Sessanta, mentre gli strutturalisti si alleavano con la linguistica per dare un fondamento scientifico alla letteratura, l'affermazione doveva sembrare figlia dell'epoca. Non era così. La letteratura non diventò oggetto di studio scientifico. Continuò a dire quello che aveva da dire senza produrre uno straccio di prova. Quando Alfred si reca dal prof. Nummendal per ottenere le foto aeree del Finnmark, il vecchio barone universitario, sciovinista semicieco, esclama: «"Ho visto una gran quantità di ricerche fatte a vuoto. Depositi pieni di collezioni che nessuno degna più di uno sguardo, finché un giorno vengono buttate via per mancanza di spazio. Ho visto teorie andare e venire come le anatre selvatiche e le rondini"». Poi, con l'ironia tipica di Hermans, il professore s'innamora del paragone: «"Lei ha mai mangiato l'allodola arrosto?"».
La proverbiale directheid degli olandesi, il parlare senza peli sulla lingua, che Hermans possedeva in misura tale da intimorire anche il più sfacciato degli intervistatori e che a volte esplodeva in una risata cartesiana e autodivertita, come è dei demoni più consapevoli, si rivolse per tutto l'arco della sua vita verso le istituzioni, i rappresentanti delle istituzioni e la mitologia su cui si autofondano. La critica di Hermans al mondo universitario è tanto più efficace quanto meno è esibita. Anziché scrivere quel romanzo da campus universitario che Gore Vidal paventava, Hermans sposta il baricentro della parodia dalle aule magne al paesaggio quasi vergine del Finnmark, dall'ammiccante solidarietà tra l'intellettuale e il lettore colto all'intima contraddizione del ricercatore alle prime armi che, pur di piantare per primo la bandiera su una terra inesplorata, resta abbagliato da deliranti teorie. A volte capita che Alfred si paragoni ai grandi inventori del passato: e chi, spinto dall'attenzione tutta fantasticata che un giorno ci ha rivolto il professorone, non ha creduto di poter scoprire qualcosa di davvero epocale, facendosi illusioni sul proprio talento? Il lettore di quell'età condivide i pensieri più intimi di Alfred, così credibili e verosimili da ignorare che quell'intimità è sempre assolutoria e sospettosa. La vita, poiché non si può vivere che dall'interno, ci offre soltanto il lato persuasivo della paranoia.
Ma l'altro lato è soltanto inganno, a cominciare dalla lingua. L'olandese Alfred trova un primo ostacolo proprio nell'incomprensibilità dei nomi norvegesi, nella ludica crudeltà con cui li deformiamo e nel destino che vi è iscritto come un rebus: il prof. Sibbelee è il relatore che sibillinamente suggerisce ad Alfred, per la tesi di dottorato, di verificare l'ipotesi delle meteoriti e di procurarsi delle foto aeree dal più strenuo avversario di questa teoria, il prof. Nummendal, dal nome simile alla parola olandese niemendal ("nonnulla"), che da Oslo spedisce Alfred presso l'Istituto Geologico di Trondheim, dove a riceverlo dovrebbe esserci il direktør Hvalbiff, cioè "carne di balena", ma dove non ci sono né il direktør né le foto aeree. Cacciatosi in questo labirinto di nomi evasivi, ad Alfred sfugge l'intricato quanto vacuo sistema di vendette che lega i tre professori, o meglio insiste a minimizzarlo, a chiudere gli occhi di fronte agli equivoci che potrebbero sfavorirlo e, laddove sembrano assecondarlo, a spalancare lo sguardo fino a produrre visioni e cospirazioni.
Non ci sarà mai una pietra chiamata Issendorfite, se non per un caso di omonimia. Il desiderio di veder scolpito il proprio nome nella pietra è chiaro vagheggiamento d'immortalità, ma al tempo stesso lapidario memento mori. La riflessione sulla morte, che attraversa tutto il romanzo, si presenta come riflessione sulle possibilità del corpo umano, sul fragile miracolo che lo tiene unito: «La resistenza dei tendini, inimmaginabile per chi abbia visto con quale relativa facilità si spezza perfino il fil di ferro. Che miracolo è l'uomo! Ma che razza di prova, sperimentare fino a che punto può arrivare la miracolosità del proprio corpo». E poco più avanti, il miracolo viene negato da un dubbio inquisitorio: «L'incomprensibile forza del corpo umano non ci fa temere che questa tortura sarà infinita?». Ma sfidare i limiti conduce all'abbruttimento, alle estreme conseguenze: «Ho gli occhi strabuzzati, le orecchie bollenti, la testa che ronza, sono così esausto da non poter immaginare di provare mai più una stanchezza tale in vita mia, ma non ho affatto sonno. Nessuno sa di cosa è capace finché non ha sperimentato tutto».

Hermans fu un fuoriclasse della scrittura romanzesca. Non seguiva gli schemi più alla moda, né voleva crearne. Più netta della sua idea di romanzo classico c'è, in Hermans, soltanto la sua implacabile applicazione: klassiek è il romanzo «in cui il tema si risolve tutto nel racconto, in cui un'idea viene espressa per mezzo di azioni, in cui all'occorrenza i personaggi che vi agiscono sono personificazioni prima ancora che ritratti psicologici. Un romanzo in cui tutto ciò che succede e tutto ciò che si descrive mira a uno scopo; in cui, per modo di dire, anche un passero che cade dal tetto porta con sé delle conseguenze», scrive in Het sadistische universum. L'ultima frase, oltre a essere davvero un modo di dire olandese, riecheggia un passo biblico da Matteo, dove si dice che non cadrà a terra neanche un passero senza il volere del Padre.

Mentre Barthes preparava l'agguato alla funzione dell'autore nell'opera, Hermans tirava dritto e chiedeva per sé un'autorialità piena e responsabile. La ragione risiede nella mentalità da scienziato: senza punto di vista esterno, nulla si vede, nulla si prova, tutto è tautologia. La presenza dell'autore deve garantire al lettore che la lettura non è arbitrio interpretativo, ma verifica di una eventualità, di un universo potenziale. La natura dello scrittore classico è perciò divisa tra una metà scientifica e l'altra divina; tra razionalità e entusiasmo; tra verifica e arbitrio. Un minotauro intrappolato nel labirinto della propria natura paradossale. Proprio mentre si aggrappa alla razionalità scientifica, Alfred mostra infatti il carattere superstizioso e maniaco del misurabile, dell'unica verità visibile. Conta i gradini; conta i passi; calcola quanti chilometri si percorrono facendo un passo ogni due secondi; proietta le proporzioni della mappa sulla realtà del paesaggio; pesa il suo zaino o lo soppesa, perché per nulla al mondo vuole che il suo zaino sia il più leggero. Senza le foto aeree non sa orientarsi; si smarrisce persino in un paesino. Senza delle istruzioni, senza un futuro già determinato nei minimi dettagli, Alfred non sa come comportarsi nel presente. Eppure noi facciamo il tifo per lui non per compassione ma per empatica autoassoluzione. Anche il tempo della narrazione è il presente e nel contrasto tra realtà istantanea e fantasia che realizza i suoi sogni, Alfred scopre l'essenziale inganno dell'universo, in cui il successo è accessibile soltanto a chi, messi da parte i calcoli, si butta nel vuoto per toccare il fondo: «Senza più alcun timore salto da una roccia all'altra, non cerco nemmeno appiglio, il ginocchio ammaccato mi fa così male che potrei urlare, ma la mia discesa non è meno elegante e scorrevole di quella di Arne. Come se scendessi una scalinata, senza pensare. Quasi non guardo dove metto i piedi [...]. Mi piego in avanti per metà, raddrizzo di nuovo la schiena, poi riprendo la corsa, libero da minacce, verso il fondo della gola». Il tema di fondo di Alla fine del sonno è de mislukking, il fallimento. Graduale e imperterrito. Mistificato e infestante. L'attesa della débâcle; la maturità che fa fiasco. Si manifesta attraverso l'anonimia, la scelta del momento sbagliato o attraverso il fantasma del padre di cui non sappiamo portare a termine la missione. Si manifesta anche, dal punto di vista dell'autore, come la possibilità di raccontare ciò che resta al di fuori del mondo igienizzato della scienza, a discapito però del personaggio che se ne fa carico. In un passo decisivo, Alfred pensa:

Che fine fanno nei manuali gli sforzi, i dubbi e la disperazione affrontati prima di giungere a una particolare conclusione? L'impressione è che il novantanove per cento delle scoperte siano da sempre un dato acquisito, come se non le avessero mai fatte – oppure fossero da attribuire a personaggi anonimi, non a uomini, ai quali tutto andava liscio come l'olio, mai precedute da fallimenti totali o parziali di gente venuta prima.

Perciò al termine dei romanzi di Hermans si ha spesso la sensazione di una lotta tra il tentativo di sottrarre i personaggi al caos della realtà, attraverso la classicità della forma romanzesca, e il malintenzionato arbitrio del creatore che, sebbene sia lo sviluppatore del cosmo, si lascia andare alla fallacia, inocula nell'ordine universale una ambizione senza fondamenti, si compiace dell'inganno, della trappola, del sabotaggio teso ai danni del proprio esperimento. La forza di gravità per Hermans è quella forza che, nonostante la miseria della vita, esercita sull'uomo un'incomprensibile attrazione verso il cimitero monumentale delle biografie degne d'essere ricordate. «"L'uomo, insomma, è "der ewig Betrogene des Universums", come lo ha definito un tedesco. L'uomo è l'eterna vittima dell'inganno dell'universo, una delle mie espressioni preferite"» dice Qvigstad, con la sua aria da Thor.
A parlare in realtà è il creatore stesso, Hermans. In un universo del genere, il passaggio dell'uomo è soltanto una variazione impalpabile sulla superficie terrestre; chi vuole calcare la propria impronta non è nemmeno consapevole, così facendo, di cancellarla: «Un passo. Muschio fra le pietre, inframmezzato da tratti di terra spoglia. Sabbia e ghiaia, ghiaia bianca. Qua e là un osso, una vertebra. Nessuna traccia che attesti il passaggio di altri esseri umani. Non abbiamo coperto anche noi le nostre tracce?». Più Alfred si addentra nel territorio, nella natura incontaminata, in una regione dove anche la mezzanotte è un'ora solare e le zanzare non concedono tregua alcuna, più gli sembra assurdo il desiderio di lasciare un segno. Avvicinandosi alla fine del viaggio, Alfred non ha più voglia di «dover raccontare alla gente cos'è successo» una volta tornato nel mondo civilizzato.
Certo, se non ci fosse l'aspirazione a fare qualcosa che nessuno ha mai fatto, l'universo perderebbe velocità. L'originalità è dovere dello scrittore ma anche stimolo che tiene il vortice dell'inganno in movimento. Scoprire è gloria e condanna. Qualsiasi conclusione si rivela una beffa che ci riporta al punto di partenza, oberati da una consapevolezza che ci deride. L'universo è una creazione sadica poiché non offre all'uomo gli elementi necessari per comprendere la posizione che vi occupa, che potrebbe essere inferiore persino a quella delle zanzare; mentre nell'aldilà «a capo di tutta la baracca» potrebbe sedere «su un alto trono, con lo scettro in mano, il virus dell'afta epizootica».
La serietà, l'accanimento di Hermans non concedono il minimo ripiegamento intellettualistico a una scrittura limpida e a volte precisa come una luce artificiale. Esperto lettore di Kafka, Hermans sa che il massimo dell'effetto narrativo si raggiunge attraverso uno svolgimento elementare, una costruzione meticolosa quanto meno è premeditata, una lingua falsamente penetrabile, e dall'altro lato un groviglio psicologico inafferrabile, un determinato sgretolarsi dell'ordine, una complessità di rimandi intertestuali che sono tanti depistaggi di fronte all'unica via di uscita, la tautologia. Più la sua prosa è trasparente e più traduce un'oscura inquietudine. La parola è decifrabile apparenza finché il lettore la attraversa distratto, ma diventa incubo non appena il nostro volto si specchia in quell'acqua, quell'onnipotente equivoco. L'inganno più raffinato sta nell'apparente leggibilità del senso.

Nel "Canon van de Nederlandse literatuur", W.F. Hermans occupa il terzo posto, dietro a Multatuli e Vondel. Alla fine del sonno è un libro che qualsiasi olandese ha avuto almeno una volta nella vita tra le mani. E per noi, per noi italiani, grazie alla splendida traduzione di Claudia Di Palermo, è « innanzitutto, la scoperta di un grande scrittore », come recita la bandella di Adelphi. Eppure questa è una frase senza senso. Hermans non è e non sarà mai un grande scrittore. È stato ed è un grande scrittore olandese, uno scrittore come pochi in grado di raggiungere tutti e come pochi consapevole che una cultura minoritaria resterà sempre succube delle culture egemoni. Per lui l'olandese è una lingua destinata ad andare in malora. In Alla fine del sonno, quando si parla del provincialismo norvegese, si allude sempre a quello dei Paesi Bassi.

« Caro signore, dia retta a me, se un intero popolo si dedica per secoli ad abitare un pezzo di terra che in realtà appartiene ai pesci, un terreno che in effetti non è stato creato per gli uomini – un popolo del genere alla lunga deve adottare una filosofia sui generis che non ha più niente di umano! Una filosofia basata esclusivamente sull'autoconservazione, una concezione di vita rivolta a evitare che piova sul bagnato! » dice il prof. Nummendal.
Ho l'impressione che Hermans abbia ragione. Che l'universo sia un'Olanda sterminata.

W.F. Hermans – Alla fine del sonno, Adelphi, 2014

Di fronte a Il segno elusivo. La traduzione italiana della poesia in neerlandese (e afrikaans) del XX e XXI secolo (Raffaelli editore) il lettore a digiuno di nederlandistica scoprirà l'esistenza, tra i Paesi Bassi e le Fiandre, di una letteratura capace di esprimersi nella propria lingua, il neerlandese. È questa una lingua della quale nemmeno gli esperti sono sicuri di come vada chiamata. Al netto della confusione, tanto varrà farne una risorsa. E anche le imponenti figure che si ergono dalla piatta distesa della memoria scolastica si muovono elusive: Baruch Spinoza era un sefardita d'origine portoghese; Erasmo da Rotterdam, che forse era di Gouda, trascorse a Rotterdam non più di tre anni; e Anne Frank era tedesca. Dei tre, soltanto l'ultima scrisse in olandese (neerlandese o nederlandese) e per un tempo tragicamente circoscritto; gli altri si servirono del latino, tra Cinque e Seicento resistente lingua internazionale della cultura: pare che Erasmo pronunciò però, in fin di vita e in corretto olandese, "Lieve God".

Il volume, curato da Herman van der Heide e Marco Prandoni, offre per la prima volta una visione articolata e parziale della poesia olandese, fiamminga e in afrikaans secondo l'osservatorio della traduzione in italiano negli ultimi settant'anni circa. Dico per la prima volta perché il quaderno dedicato alla poesia olandese nell'Almanacco dei poeti e della poesia contemporanea 3 (Raffaelli Editore) reca la firma degli stessi curatori. Nel complesso i dieci saggi raccolti, di media lunghezza, testimoniano anzitutto l'operato curioso di una piccola e recente comunità accademica: una curiosità, e anche uno stupore, che ricordano le prime esplorazioni di una breve terra vergine o con segni antropici ormai fossilizzati, dove l'incontro con i nativi invoca da subito comprensione e scongiura fraintendimenti, fino a prodursi in quell'arte instabile di trarre le conseguenze da più lingue, nota anche come traduzione.

Distante da questo pionierismo è però qualsiasi approccio ingenuo, da cercatore di pepite, o conquistatore d'Indie. Si tratta infatti di una comunità bensì navigata, per quanto le ragioni che spingono a incrociare le rotte di una letteratura oggi così marginale siano spesso dettate da casi e coincidenze, ma che conserva una freschezza altrimenti rara in letterature ampiamente canonizzate. Si prenda l'esempio di Giorgio Faggin (Il piacere di tradurre Nolens), la personalità che per importanza, esperienza e vastità d'interessi si presenta subito come essenziale per comprendere gli sviluppi della nederlandistica italiana e che potrebbe di conseguenza atteggiarsi ad autorevole barone: il suo saggio è al contrario una singolare presa in diretta dall'officina di traduttore dal prediletto fiammingo, tra carte biffate, repentine decisioni e mediazioni epistolari con Leonard Nolens. Quest'ultimo, « concreto ed esistenziale » poeta fiammingo che il traduttore incontrerà nel « buen retiro di Missenburg », si rivela non soltanto un esigente artista, ma anche un buon conoscitore dell'italiano e un cavilloso lettore dell'antologia di Mengaldo, malignamente adoperata per convincere Faggin a ripristinare le maiuscole d'inizio verso.

Chi studia una letteratura minoritaria incontrerebbe insomma la ventura di non trascorre un'acida vecchiaia. Ancora meritevole, per nulla inacidita ma senz'altro vecchia è la Poesia olandese contemporanea della coppia Gerda van Woudenberg e Francesco Nicosia, uscita nel 1959. In Gerda van Woudenberg (1911-1975) di Jeanette E. Koch, il profilo della traduttrice si staglia come quello di una « battistrada » sensibile all'apertura della poesia verso l'Europa, un progetto oggi ridimensionato, allora vivo. Ma l'antologia, pur escludendo la parte fiamminga, fu davvero una pietra miliare calorosamente accolta anche da Giorgio Caproni: « quest'antologia è un dono di poesia e un forte invito al viaggio... ». Altro ritratto da leggere sinotticamente è  di Charles van Leeuwen, che ripercorre le vicende traduttive di Luisa van Wassenaer-Crocini: siamo agli albori di questa appartata professione.

Il rapporto tra poesia neerlandese e poesia italiana viene indagato da Gandolfo Cascio in A shock of recognition convocando attorno a Gerard Reve una formazione di poeti italiani legati al tema materno. Il caso di Reve è emblematico: il suo romanzo De avonden, apparso nel 1947, divenne in breve tempo il manifesto disperato di una generazione di giovani che nello sguardo aveva ancora l'ombra cinerea di una guerra voluta dai propri padri; eppure la sua carriera di poeta, tra vani sforzi, non decollò mai. In un saggio ad alto tasso di comparazione, a volte un poco inebriante, la necessità di avviare il dialogo tra una poesia pressoché sconosciuta ma reattiva al contesto internazionale e una poesia oberata da una tradizione troppo augusta per le deboli propaggini attuali è sempre minata da un'oggettiva difficoltà di mediazione.

A Marco Prandoni spetta il compito di presentare le Gerichte gedichten di Willem Jan Otten, scrittore che al tipico eclettismo letterario olandese ha saputo coniugare, al contrario di Reve, un successo altrettanto versatile. La discussa conversione al cattolicesimo di questo vulcanico e vondeliano autore, vissuta anche con estremismo, ricorda, più che l'inquieto cattolicesimo del primo Novecento, quello carnale e passionale di Testori. Anche se entrambi interrogano le origini del teatro moderno, gli esiti sono molto diversi: basti leggere i cori "indirizzati" tratti dalla riscrittura di Gysbrecht van Aemstel, opera teatrale di Vondel che dopo tre secoli di ininterrotta presenza sul palcoscenico « era stata eliminata dal repertorio nel fuoco della rivoluzione culturale ». D'accordo con l'esigenza di farsi cercatore degli « schrijvende Christuszoekers » (« cercatori di Cristo nella scrittura »), Otten recupera, tra scarti attualizzanti e un adattamento piuttosto conservativo, il tema della Natività. Il saggio, tra i più informati, ricostruisce inoltre il dibattito avvenuto attorno al controverso Otten.

Altrettanto versatile è il fiammingo Hugo Claus, scrittore intertestuale di cui Franco Paris in Hugo Claus, il segno allusivo offre giustamente un esempio di poesia ekphrasis ispirata al pittore Hieronymus Bosch. Traduttore dalle lingue classiche, Claus pone al centro della sua opera un'allusività concreta, quasi corporea, che lo avvicinò a movimenti d'avanguardia come i CoBra. In Visio tondalis il bestiario allegorico di Bosch popola una catabasi violenta e altrettanto immaginifica, innervata di continui rimbalzi tra la pagina e la tela. L'arte allusiva di Claus non è però la pedante promiscuità di un Pound o il ludus anarchico e capriccioso delle avanguardie novecentiste: come suggerisce l'equilibrata e precisa ricostruzione dell'infaticabile Paris (buona parte della narrativa contemporanea olandese, prima di raggiungere le librerie, attraversa il suo studio), Claus gestisce con « affilatezza linguistica e tematica » una discesa agli inferi interiorizzata e priva dell'allegorismo didattico della sua fonte pittorica.

Un grande estimatore di Martinus Nijhoff, Josif Brodskij, è al centro del triplice salto linguistico tentato da Alessandro Niero (Iosif Brodskij traduce poeti della resistenza olandese), che facendo perno sul poeta naturalizzato statunitense traccia una linea di congiunzione tra canti partigiani olandesi, traduzione interlineare in russo e nuovo volgarizzamento in italiano. Se ciò non bastasse, a complicare il quadro intervengono la nulla conoscenza dell'olandese da parte di Brodskij e un conflitto tra la sua posizione antisovietica e la collocazione editoriale delle traduzioni, che qualche censore ha provveduto a omologare nel risentimento contro gli avversari tedeschi.

Uno dei saggi più curiosi, Scrivere Van de Woestijne di Jean Robaey, dichiara nettamente che la traduzione, per essere davvero tale, e soprattutto nella versione in italiano del neerlandese, deve valere come testo autonomo, ricreazione poetica di un'originale che in qualche modo misterioso vi infonde la sua presenza. E però il neerlandese è intraducibile. Troppo diverso l'ordine delle parole; troppo difforme l'accento tonico; troppo filologico il contesto d'arrivo. Il medium non può essere la lingua se prima non avviene una sorta di immedesimazione totale, ai limiti del mistico, tra autore e traduttore. Quest'ultimo è quasi parlato dall'originale. Si traduce il senso, non la lettera, diceva il citato San Girolamo. Ogni testo è un testo sacro? La risposta è già nell'officina aperta del traduttore impegnato a scrivere, ad essere Van de Woestijne. La devozione di Robaey non arriva però a richiedere altrettanto al lettore della traduzione, che non è obbligato a sua volta a essere il traduttore, in questo caso Robaey stesso.

Sulla scorta di K. Michel, poeta olandese tra i più interessanti nog levende, discendiamo in lande più a misura d'uomo (Il controcanto parodico in K. Michel) guidati dalla sobria scrittura di van der Heide (da tenere a mente: la pratica olandese di scrittura è così compattamente più sobria della rettorica italiana, che il lettore italiano potrebbe considerarla piatta per la stessa ragione che gli fa vedere in scrittori come Moravia e Cassola esempi di prosa sciatta, poco meditata. Quasi sempre falso.), intessuta di citazioni secondo l'esempio di Benjamin e funzionale al tema parodico, costante nella produzione di K. Michel. La lotta dei Paesi Bassi contro l'acqua, mito fondativo della nazione, viene rovesciata dal poeta e indirizzata alle montagne da cui scorrono i fiumi che innervano il territorio olandese: montagne remote, esse stesse un controterritorio parodico rispetto all'onomastica assenza di rilievi olandese. Discutere dei fiumi, in questa terra, vuol dire discutere la propria identità: congrua è allora l'immagine della scimmia, che oscilla tra imitazione e parodia (non a caso la stessa immagine è centrale in un poeta sia pure diversissimo come Matteo Marchesini). E seguendo ancora il cammino dell'acqua, il viaggio si conclude in Verby-Voorbij di Francesca Terranato circumnavigando l'Africa, con la sosta propiziatoria a Capo di Buona Speranza: a partire dalla vita di un villaggio di pescatori, conosciamo la figura di Ronelda Kamfer, nota poetessa in afrikaans.

Ribadisco in chiusura la novità di questo volume. Inoltre la ricchezza di traduzioni lo rende da un lato godibile come un'antologia ragionata e dall'altro lato, una volta integrata la mediazione degli studiosi, elastico per la possibilità di spulciarlo oziosamente. Potrebbe perfino succedere di dare finalmente una solida autonomia extra muros ma intereuropea al progetto della nederlandistica italiana, senza la pesanteur delle attrezzatissime gergali intenzioni accademiche.

Il segno elusivo: la traduzione italiana della poesia in neerlandese (e afrikaans) del XX e XXI secolo (Raffaelli Editore, 2016)
Almanacco dei poeti e della poesia contemporanea 3 (Raffaelli Editore, 2015)

Ruim twaalf weken geleden begon ik als student-assistent aan de Complutense universiteit te Madrid. Toentertijd wist ik totaal niet wat ik zou mogen en überhaupt kunnen doen. Iedere week werd er een nieuw thema uit het boek behandeld. Van daaruit kon ik zelf een presentatie of opbouw maken dat ik zou gebruiken tijdens de conversatieles.
Daar heb ik altijd geprobeerd zo dicht mogelijk bij de realiteit te blijven. Hoe spreken wij Nederlanders daadwerkelijk? Lange oubollige woorden werden vervangen voor veelgebruikte woorden, veelgemaakte fouten heb ik uitgebreid uitgelegd zodat de studenten niet dezelfde fouten maken zoals velen in Nederland wel doen.
De studenten leerden snel, waardoor ik ook wat kon vertellen over de cultuur en gewoonten. Dumpert.nl is een klein voorbeeld onder voornamelijk jongeren. (De dierenfilmpjes heb ik daarnaast gebruikt om dierennamen aan te leren).
Daarnaast vertelde ik ook hoe jongeren onderling lijken te verschillen met de jongeren in Madrid.
Maar ook: wat zijn de mogelijke redenen waarom Nederland in de top 5 van gelukkigste mensen ter wereld staat?
Ik heb erg veel geleerd van mijn assistentschap door middel van conversatielessen.

Daarnaast is er voor het eerst is er in april een tweedaagse informatiemiddag georganiseerd voor de Deense, Noorse en Nederlandse taal. Iets waar María Jose Calvo en ik al enige tijd van tevoren mee bezig waren om voor te bereiden. Het belangrijkst voor mij was de presentatie. Een presentatie waarmee we studenten kunnen aansporen de Nederlandse taal te leren. Ook waren er exposities te zien in de bibliotheek gedurende deze dagen. Er waren veel boeken te zien van de Nederlandse, Noorse en Deense taal en cultuur.

De eerste dag van de Jornadas begon met een Deense cursus in een uur, dat vervolgd werd met informatie over de Noorse taal. Er was een redelijk grote opkomst, nog meer dan ik verwachtte. Na de eerste twee interactieve uurtjes was de Nederlandse taal aan de beurt. Een informatief klein uurtje over de geschiedenis, gelijkenis met andere talen, en de reikwijdte van de Nederlandse taal buiten de Nederlandse en Belgische grens.

De dag erna was alweer de laatste dag van de Jornadas. Deze keer was de Nederlandse taal als eerst aan de beurt. Deze dag werd er een grotere focus gelegd op de literatuur. Poëzie kreeg een grote plaats. Op het laatst werd er gesproken over waarom studenten een van de drie talen zouden kunnen leren. Dit werd gedaan met behulp van ervaringen. Ook dit was erg interessant. Ook een student kwam aan bod die inmiddels een cursus Nederlands bij María Jose Calvo heeft afgerond.

Al met al waren het twee zeer geslaagde weken. Het waren naast leerzame ook ontzettend leuke weken.

Bedankt!

Twee jaar geleden heb ik mijn kandidatuur naar het Erasmus programma gestuurd om in één Nederlandstalig land te studeren.
Ik wist nog niet wat één Erasmus ervaring was of betekende maar op 31 januari 2017, kreeg ik de kans om dat te ontdekken.
Ik ben in Antwerpen aangekomen en ik was heel enthousiast hoewel ik al drie keer daar ben geweest. Ik heb een kleine studio bij het stadspark moeten huren om te voet naar de campus te gaan. Ik heb aan de Katholieke Universiteit van Leuven gestudeerd. Volgens het Erasmus programma moest ik vier tentamens van 8Ects halen maar, in België, is elk examen van 4Ects zo uiteindelijk heb ik 8 Belgische cursussen gecombineerd om mijn vier Italiaanse examens te krijgen.
Het Belgische onderwijssysteem is praktischer dan dat in Italië. De studenten moeten elke maand presentaties voorbereiden of papers opschrijven. Iedereen gebruikt zijn laptop of zijn onlineboeken om te studeren. Elke les is gegeven in de taal die je studeert om dieper in de vreemde taal en cultuur binnen te dringen. Het was erg zwaar, maar gelukkig ben ik voor alle tentamens geslaagd.

In België is het leven duurder dan dat in Italië, de reden waarom ik op een klein meisje heb gepast.

Antwerpen is kleiner dan Napels maar heel mooi; ik hou van zijn multicultureel centrum, zijn veelkleurige maatschappij, zijn Gotische gebouwen en ik vind de Belgische productie van chocolade en bieren heel lekker en bijzonder.

Wat heb ik van deze ervaring meegekregen?
Ik heb één persoonlijke groei en één typische uitspraak uit Vlaanderen gekregen. Bovendien is mijn liefde voor het Nederlands zeker groter geworden en ik zou graag daar verhuizen om te leven en om een master in meertalige communicatie te beginnen.

                                                                                 Anna Ricciardelli, L’Orientale Napels

Ik zit in mijn laatste jaar secundair onderwijs, aan de Arteveldehogeschool in Gent, met als vakken Nederlands en Plastische opvoeding en ik ben afgestudeerd in juni. Als kers op de taart van mijn drie jaar durende studie, mocht ik naar Madrid om daar mijn stage af te ronden met vier weken les geven aan de UCM. Ik laat een prachtige periode achter me en vlieg nu weer naar een toekomstig avontuur.

Mijn takenpakket bestond uit verschillende opdrachten. Zo gaf ik wekelijks conversatielessen aan de studenten om zo hun mondelinge taal te oefenen. Een erg leuke opdracht. Ik stak er hier en daar wat doe-opdrachten in en deed actieve oefeningen om zo op een niet al te geforceerde manier het Nederlands te oefenen. We speelden onder andere een spel om de lichaamsdelen te benoemen. Een creatieve poëzieles kwam ook aan de beurt. De studenten maakten kennis met Nederlandstalige poëzie door het onmiddellijk te proberen. Ze maakten gedichten met kranten en schreven in het kader van street-art een elfje op de grond voor de campus. Verder beluisterden we enkele mooie stukjes poëzie. Heel even voelde het voor hen wat onwenning aan maar wanneer het elfje aan bod kwam, kwamen ze helemaal los, heel fijn om te zien.

Naast de gewone lessen gaf ik ook extra lessen aan twee geselecteerde studenten die een zomercursus in Salamanca zullen volgen, georganiseerd door MediterraNed. Omdat er daar heel erg veel rond film en theater zal worden gewerkt, maakte ik een kleine cursus omtrent deze onderwerpen om hen voldoende klaar te stomen. Ze maakten onder meer kennis met de verschillende soorten theater en film en de voorbeelden die we kennen in België. Ze bekeken daarom ook heel wat theater- en filmfragmenten en dat sprak hen volgens mij wel aan, ookal was het soms moeilijk om te verstaan. Theater- en filmtaal om te gebruiken in Salamanca: check!

Tijdens mijn stageperiode aan het UCM catalogiseerde ik ook boeken in de faculteitsbibliotheek. Heel wat boeken hadden nog dringend nood aan een plaatsje in de bibliotheek en de bijhorende catalogus dus daar hielp ik met veel plezier aan mee. Heel wat Nederlandstalige pareltjes passeerden de revue, aan goede boeken hebben ze daar dus geen gebrek.

Aangezien mijn tweede vak Plastische opvoeding is en Madrid een enorme parel aan kunst is, stelde ik voor om de studenten te laten kennismaken met een museum. Ik wou heel graag een Nederlandstalige rondleidingen geven en dat vond Maria José een goed idee dus werkte ik dit idee met veel plezier uit tot een echte rondleiding. We gingen naar een tijdelijke tentoontelling van Escher. Ik was enthousiast en de studenten al evenzeer. Ik gaf vlak voor het museum een korte uitleg over het leven van Escher en zijn verschillende periodes en toen gingen we met z’n allen naar binnen om te genieten van de prachtige werken die hij gedurende zijn leven maakte. Wanneer we nadien gezellig samen een koffie dronken waren hun meningen dan ook positief over de tentoonstelling. Heel erg fijn!

Het was heel fijn om te merken dat de studenten zoveel interesse toonden in het Nederlands en vragen stelden over België. Wat is er populair, wat voor soort muziek beluisteren wij, wat is er mooi aan België, welke steden zijn de moeite waard om te bezoeken… ik heb al hun vragen dan ook met veel plezier beantwoord.

Ik denk dat het redelijk duidelijk is af te leiden uit mijn bovenstaande tekts, dat ik enorm hard heb genoten van mijn stageperiode hier in Madrid. Naar mijn mening was ze dan ook veel te kort! Ik wil bij deze de studenten toch nog even bedanken voor al hun inzet, medewerking en enthousiasme! Een grote dankjewel aan mevrouw Maria José, ik heb enorm veel geleerd en genoten van de goede samenwerking die we hadden. Het was me een hele eer om even deel uit te maken van dit team.
Bedankt!